Tế bào gốc ung thư là gì? Các nghiên cứu khoa học liên quan

Giới thiệu về tế bào gốc ung thư

Tế bào gốc ung thư (Cancer Stem Cells - CSCs) là một nhóm nhỏ trong khối u có khả năng duy trì sự tăng trưởng của ung thư thông qua khả năng tự làm mới và biệt hóa. Chúng được xem là nguyên nhân chính gây tái phát và di căn, mặc dù chỉ chiếm tỷ lệ rất nhỏ trong tổng số tế bào của khối u.

Khái niệm CSCs lần đầu tiên được ghi nhận vào đầu những năm 1990 trong nghiên cứu về bệnh bạch cầu dòng tủy cấp (AML), nơi một nhóm tế bào CD34⁺CD38^- được phát hiện có khả năng gây bệnh khi cấy vào chuột thí nghiệm. Từ đó, CSCs đã được xác định trong nhiều loại ung thư rắn như ung thư vú, não, tuyến tụy, gan, và đại trực tràng.

CSCs có vai trò như "động cơ sinh học" của khối u, thúc đẩy quá trình khởi phát, tiến triển và phục hồi sau điều trị. Việc tiêu diệt không triệt để CSCs có thể là lý do chính khiến bệnh ung thư dễ tái phát dù khối u chính đã được loại bỏ hoặc thu nhỏ đáng kể.

Đặc điểm sinh học của tế bào gốc ung thư

CSCs sở hữu các đặc tính sinh học vượt trội, giúp chúng sinh tồn và nhân bản trong điều kiện khắc nghiệt, đồng thời điều khiển các tế bào ung thư khác thông qua tương tác tín hiệu nội và ngoại bào. Những đặc điểm này tương đồng với tế bào gốc bình thường nhưng biến đổi để phục vụ sự phát triển ung thư.

Các đặc điểm chính của CSCs bao gồm:

• Tự làm mới vô hạn (infinite self-renewal)
• Khả năng biệt hóa thành nhiều kiểu tế bào ung thư khác nhau
• Kháng hóa trị và xạ trị nhờ khả năng sửa chữa DNA và thoát khỏi chu trình phân bào
• Biểu hiện các marker đặc hiệu như CD133, CD44, ALDH1

Ví dụ minh họa về marker đặc trưng của CSCs trong các loại ung thư phổ biến:

Loại ung thư	Marker CSC điển hình
Ung thư vú	CD44+/CD24−/low
Ung thư não	CD133+
Ung thư tuyến tiền liệt	ALDH1+
Ung thư đại trực tràng	CD44+/CD166+

Cơ chế phân tử và tín hiệu điều hòa

CSCs tồn tại và phát triển nhờ vào các con đường tín hiệu phân tử tương tự như tế bào gốc bình thường. Tuy nhiên, trong ung thư, các con đường này bị hoạt hóa bất thường, làm tăng cường khả năng sinh trưởng, di căn và kháng trị của CSCs. Các con đường chính gồm:

• Notch
• Wnt/β-catenin
• Hedgehog
• STAT3, PI3K/AKT, TGF-β

Con đường Wnt/β-catenin, khi bị rối loạn, sẽ kích thích biểu hiện gen liên quan đến sự bất tử và tự làm mới. Tín hiệu Notch hỗ trợ duy trì trạng thái không biệt hóa của CSCs, trong khi Hedgehog đóng vai trò quan trọng trong điều hòa phát triển mô và duy trì CSCs ở trạng thái hoạt động. Sự bất thường trong những con đường này là nguyên nhân chính dẫn đến sự tồn tại dai dẳng của CSCs trong khối u.

Một số chất trung gian như cytokine IL-6, IL-8 và yếu tố tăng trưởng như EGF và VEGF cũng góp phần duy trì trạng thái “gốc” của CSCs thông qua tác động đến vi môi trường của chúng.

Vai trò trong sự hình thành và tiến triển của khối u

CSCs là tế bào khởi nguồn cho quá trình hình thành khối u. Chúng có khả năng tạo ra toàn bộ cấu trúc của khối u thông qua biệt hóa đa dòng. Một khi được kích hoạt, CSCs có thể tự sao chép và sinh ra các tế bào con với chức năng chuyên biệt – chính là các tế bào ung thư tạo thành khối u.

Các nghiên cứu in vivo trên chuột cho thấy chỉ cần một số lượng rất nhỏ CSCs được cấy vào là đủ để hình thành khối u mới, chứng minh khả năng sinh u cực kỳ mạnh của chúng. Điều này lý giải tại sao sau điều trị, dù khối u đã bị tiêu diệt phần lớn, bệnh vẫn có thể tái phát nếu CSCs còn sót lại.

Ngoài ra, CSCs cũng là yếu tố chính thúc đẩy quá trình di căn, nhờ khả năng biến đổi hình thái tế bào qua hiện tượng chuyển dạng biểu mô - trung mô (EMT), từ đó giúp chúng xâm nhập vào mạch máu và di chuyển đến các cơ quan khác.

Tóm tắt vai trò của CSCs trong tiến trình ung thư:

1. Khởi phát khối u ban đầu
2. Tăng trưởng và phát triển khối u
3. Kháng điều trị
4. Tái phát
5. Di căn

Khả năng kháng điều trị

Một trong những thách thức lớn nhất khi điều trị ung thư là hiện tượng kháng thuốc, và CSCs đóng vai trò trung tâm trong cơ chế này. Khác với các tế bào ung thư phân chia nhanh và dễ bị tiêu diệt bởi hóa trị/xạ trị, CSCs thường ở trạng thái không phân chia hoặc phân chia chậm (quiescent state), giúp chúng tránh được tổn thương từ các liệu pháp nhắm vào tế bào đang hoạt động mạnh.

CSCs còn biểu hiện các protein vận chuyển thuốc thuộc họ ABC (ATP-Binding Cassette), như ABCG2 và ABCB1 (P-glycoprotein), có khả năng bơm các thuốc hóa trị ra khỏi tế bào, làm giảm nồng độ thuốc nội bào xuống mức không đủ gây chết tế bào. Đây là cơ chế chính gây ra hiện tượng kháng đa thuốc (multidrug resistance - MDR).

Ngoài ra, CSCs còn có khả năng:

• Sửa chữa DNA hiệu quả hơn các tế bào ung thư khác
• Biểu hiện cao các enzym chống oxy hóa như glutathione peroxidase và catalase
• Kích hoạt các con đường sống sót tế bào như PI3K/AKT/mTOR

Những đặc điểm này giúp chúng chịu được tổn thương di truyền do hóa trị/xạ trị gây ra.

Phương pháp phát hiện và phân lập CSCs

Để nghiên cứu và điều trị hiệu quả, cần có phương pháp phân lập CSCs chính xác từ khối u hỗn hợp. Việc này thường dựa vào biểu hiện các marker bề mặt đặc hiệu hoặc tính chất sinh học riêng biệt của CSCs.

Các phương pháp phổ biến gồm:

• Flow cytometry: Phân loại tế bào dựa trên marker bề mặt như CD44, CD133, EpCAM...
• MACS (Magnetic Activated Cell Sorting): Phân lập tế bào sử dụng hạt từ gắn kháng thể đặc hiệu
• Tumorsphere assay: Đánh giá khả năng hình thành khối cầu trong môi trường không dính, đặc trưng của CSCs
• Xenograft assay: Tiêm tế bào vào chuột bị suy giảm miễn dịch để kiểm tra khả năng tạo khối u

Ngoài ra, hoạt tính của enzym ALDH (aldehyde dehydrogenase), một marker chức năng của CSCs, có thể được phát hiện bằng thử nghiệm ALDEFLUOR™, giúp phân biệt các tế bào ALDH^high (CSCs) với tế bào thường.

Chiến lược điều trị nhắm trúng đích CSCs

Do khả năng kháng điều trị mạnh, CSCs cần được tiêu diệt bằng các chiến lược khác biệt với liệu pháp truyền thống. Các chiến lược điều trị nhắm trúng đích CSCs đang được nghiên cứu và phát triển mạnh mẽ trong những năm gần đây.

Một số hướng đi nổi bật bao gồm:

• Ức chế con đường tín hiệu: Các chất ức chế Notch (γ-secretase inhibitors), Wnt (porcupine inhibitors), Hedgehog (Vismodegib) đang được thử nghiệm tiền lâm sàng và lâm sàng.
• Ức chế enzym ALDH: Các thuốc như disulfiram (DSF) kết hợp với ion đồng (Cu²⁺) tỏ ra hiệu quả trong tiêu diệt tế bào ALDH⁺.
• Liệu pháp miễn dịch: Kháng thể đơn dòng hoặc tế bào T CAR-T nhắm vào marker đặc hiệu CSC như CD44v6, EpCAM.
• Liệu pháp kết hợp: Phối hợp hóa trị truyền thống với thuốc tiêu diệt CSCs để vừa giảm kích thước khối u, vừa ngăn tái phát.

Một số thuốc đang được nghiên cứu và thử nghiệm trên lâm sàng:

Tên thuốc	Đích nhắm	Giai đoạn thử nghiệm
Vismodegib	Hedgehog (SMO)	Đã phê duyệt (BCC)
Napabucasin	STAT3	Giai đoạn II/III
BMP4	Biệt hóa CSCs	Tiền lâm sàng

Thách thức và tranh luận trong nghiên cứu CSCs

Dù lý thuyết CSCs được chấp nhận rộng rãi, nhưng vẫn tồn tại nhiều tranh cãi trong giới khoa học. Một số câu hỏi chưa có lời giải dứt điểm như:

• Liệu CSCs có tồn tại như một quần thể ổn định hay là trạng thái có thể đảo ngược?
• Các marker CSC có nhất quán giữa các bệnh nhân hay thay đổi theo điều kiện vi môi trường?
• Phải chăng tất cả ung thư đều bắt nguồn từ CSCs, hay có thể có nhiều cơ chế sinh ung khác nhau?

Một điểm quan trọng là CSCs có thể không tồn tại cố định mà thay đổi linh hoạt nhờ hiện tượng chuyển trạng thái tế bào. Nhiều nghiên cứu chỉ ra rằng các tế bào ung thư không phải CSCs cũng có thể “chuyển hóa ngược” thành CSCs khi chịu tác động của môi trường vi mô hoặc điều trị.

Tiềm năng ứng dụng lâm sàng

CSCs mở ra một hướng tiếp cận hoàn toàn mới trong điều trị ung thư, tập trung vào gốc rễ thay vì chỉ xử lý triệu chứng (khối u lớn). Nếu loại bỏ triệt để CSCs, nguy cơ tái phát và di căn có thể giảm đáng kể, đồng thời tăng khả năng chữa khỏi hoàn toàn.

Hiện nay, nhiều trung tâm nghiên cứu và công ty dược phẩm đang thử nghiệm các thuốc và liệu pháp mới nhắm vào CSCs. Những liệu pháp này có thể được sử dụng kết hợp với điều trị truyền thống hoặc sau hóa trị để ngăn ngừa tái phát. Tuy nhiên, cần thêm thời gian và nghiên cứu để khẳng định hiệu quả thực sự và độ an toàn lâm sàng.

Kết luận

Tế bào gốc ung thư đại diện cho một thách thức lớn nhưng cũng là cơ hội đột phá trong điều trị ung thư. Việc hiểu rõ về sinh học CSCs, từ đặc điểm, tín hiệu điều hòa, đến cơ chế kháng điều trị sẽ giúp phát triển các chiến lược điều trị chính xác hơn, hiệu quả hơn. Chỉ khi tiêu diệt được cả CSCs lẫn tế bào ung thư thông thường, chúng ta mới có thể tiến gần đến mục tiêu chữa khỏi ung thư một cách bền vững.

Tài liệu tham khảo

1. Batlle, E., & Clevers, H. (2017). Cancer stem cells revisited. Nature Medicine, 23(10), 1124–1134. Link
2. Dean, M., Fojo, T., & Bates, S. (2005). Tumour stem cells and drug resistance. Nature Reviews Cancer, 5(4), 275–284. Link
3. Takebe, N., Miele, L., Harris, P. J., Jeong, W., Bando, H., Kahn, M., ... & Ivy, S. P. (2015). Targeting Notch, Hedgehog, and Wnt pathways in cancer stem cells: clinical update. Nature Reviews Clinical Oncology, 12(8), 445–464. Link
4. Clarke, M. F., Dick, J. E., Dirks, P. B., Eaves, C. J., Jamieson, C. H., Jones, D. L., ... & Weissman, I. L. (2006). Cancer stem cells—perspectives on current status and future directions: AACR Workshop on cancer stem cells. Cancer Research, 66(19), 9339–9344. Link
5. Lathia, J. D., & Liu, H. (2017). Overview of cancer stem cells and stemness for community oncologists. Targeted Oncology, 12(4), 387–399. Link